Czym jest ortoreksja i jak się objawia?
Ortoreksja (orthorexia nervosa) to zaburzenie odżywiania polegające na obsesyjnej dbałości o zdrowe jedzenie. W przeciwieństwie do anoreksji czy bulimii, głównym problemem nie jest ilość spożywanego jedzenia, lecz jego jakość. Ortoreksja objawia się coraz bardziej rygorystycznym podejściem do diety, gdzie lista „dozwolonych” produktów stopniowo się zawęża. Z czasem jedzenie zaczyna być źródłem lęku, a spożycie „niewłaściwych” produktów budzi poczucie winy.
Osoby dotknięte tym zaburzeniem mogą godzinami analizować etykiety, skrupulatnie planować posiłki i unikać jedzenia przygotowanego przez innych, ponieważ nie mają nad nim pełnej kontroli. Takie zachowania prowadzą do niedoborów żywieniowych, osłabienia organizmu i pogorszenia zdrowia psychicznego.
Gdzie leży granica między zdrową dietą a obsesją?
Zdrowe odżywianie to świadome wybieranie produktów, które dostarczają organizmowi niezbędnych składników odżywczych, ale jednocześnie pozwala na elastyczność i różnorodność. Właściwa dieta dopuszcza okazjonalne odstępstwa – np. zjedzenie deseru na urodzinach znajomego czy skorzystanie z restauracyjnego menu bez lęku o „czystość” potrawy.
W ortoreksji sytuacja wygląda inaczej. Zdrowa dieta przekształca się w zestaw sztywnych zasad, których złamanie powoduje silny stres. Osoba zaczyna eliminować coraz więcej produktów, a jedzenie, zamiast być elementem codzienności, staje się głównym obszarem kontroli. Z czasem może dojść do społecznej izolacji – unikania spotkań, na których jedzenie nie spełnia przyjętych norm, odczuwania wyższości moralnej nad osobami odżywiającymi się „niezdrowo” czy traktowania jedzenia jako jedynego elementu wpływającego na zdrowie i samopoczucie.
Popularność „czystego jedzenia” a rozwój ortoreksji
W ostatnich latach rośnie popularność trendu „czystego jedzenia” (clean eating), który promuje spożywanie naturalnych, nieprzetworzonych produktów. Influencerzy, trenerzy i celebryci często zachęcają do eliminacji cukru, glutenu, laktozy, a nawet określonych grup pokarmowych, przekonując, że to klucz do zdrowia i dobrego samopoczucia.
Choć promowanie świadomego jedzenia może być pozytywne, problem pojawia się, gdy staje się to formą presji społecznej. Osoby dążące do „idealnej” diety mogą popaść w obsesję, odczuwać lęk przed spożyciem „zakazanych” produktów i odsuwać się od tych, którzy nie podzielają ich zasad. W efekcie ortoreksja, choć zaczyna się jako dążenie do zdrowia, może prowadzić do poważnych konsekwencji – zarówno fizycznych (niedobory składników odżywczych, osłabienie organizmu), jak i psychicznych (stres, lęk, izolacja).
Objawy i mechanizmy ortoreksji
Ortoreksja rozwija się stopniowo i często zaczyna się od niewinnej chęci poprawy jakości diety. Z czasem jednak zdrowe nawyki przeradzają się w obsesję – jedzenie przestaje być źródłem przyjemności, a staje się obszarem surowej kontroli.
Osoby dotknięte ortoreksją skupiają się na jakości spożywanej żywności i dzielą produkty na „czyste” i „szkodliwe”. Początkowo ograniczanie przetworzonych produktów wydaje się zdrowym wyborem, ale stopniowo lista „zakazanych” składników się wydłuża, prowadząc do coraz bardziej restrykcyjnego jadłospisu. W konsekwencji może to skutkować poważnymi niedoborami pokarmowymi i osłabieniem organizmu.
Ortoreksja nie ogranicza się jednak wyłącznie do aspektu fizycznego – silnie oddziałuje także na psychikę. Spożycie „niewłaściwego” posiłku wywołuje u chorego lęk i poczucie winy, co prowadzi do obsesyjnych myśli o jedzeniu i dalszego zaostrzania zasad żywieniowych. W skrajnych przypadkach cała codzienność podporządkowana jest planowaniu i przygotowywaniu posiłków.
Leczenie i wsparcie
Leczenie ortoreksji wymaga przede wszystkim zrozumienia, że problem nie tkwi w jedzeniu, lecz w emocjach i przekonaniach, które się z nim wiążą. Najskuteczniejszą metodą terapeutyczną jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT), która pomaga pacjentowi:
- zmienić myślenie czarno-białe (np. podział jedzenia na „dobre” i „złe”),
- stopniowo konfrontować się z „zakazanymi” produktami,
- pracować nad elastycznością i równowagą w diecie.
Innym podejściem jest terapia akceptacji i zaangażowania (ACT), która uczy akceptacji myśli i emocji bez ulegania im. Dzięki temu osoba z ortoreksją może stopniowo odzyskiwać kontrolę nad swoim życiem, zamiast podporządkowywać je jedzeniu.
W procesie zdrowienia istotną rolę odgrywa także dietetyk, który pomaga pacjentowi stopniowo odbudować zdrową relację z jedzeniem i zrozumieć, że różnorodność w diecie jest kluczowa dla zdrowia.
Gdzie szukać wsparcia?
Osoby zmagające się z ortoreksją mogą znaleźć pomoc w specjalistycznych ośrodkach i organizacjach:
- Ogólnopolskie Centrum Zaburzeń Odżywiania (centrumzaburzenodzywiania.pl)
- Fundacja Drzewo Życia (drzewozycia.com.pl)
- Centrum Zdrowia Psychicznego Anamija (czp.anamija.pl)
Polecane książki:
- „Głodne. Reportaże o (nie)jedzeniu” – Klaudia Stabach
- „Kompulsywne objadanie się” – Kathryn Hansen
- „Leczenie zaburzeń odżywiania. Pomost między nauką a praktyką” – red. Margo Maine, Beth Hartman McGilley, Douglas W. Bunnell
Podsumowanie
Zdrowe odżywianie to nie tylko wybór produktów, ale także zdrowe podejście do diety. Ortoreksja odbiera tę swobodę, przekształcając jedzenie w źródło lęku i kontroli.
Jeśli masz wrażenie, że dieta zaczyna dominować nad Twoim życiem, warto zastanowić się, czy nie przekroczyłeś granicy między dbaniem o zdrowie a obsesją. Jeśli potrzebujesz wsparcia, skontaktuj się ze specjalistą – powrót do równowagi jest możliwy.
Bibliografia
- Bratman, S., Knight, D. (2001). Health Food Junkies: Overcoming the Obsession with Healthful Eating. Broadway Books.
- Dunn, T. M., Bratman, S. (2016). On orthorexia nervosa: A review of the literature and proposed diagnostic criteria. Eating Behaviors, 21, 11-17.
- Koven, N. S., Abry, A. W. (2015). The Clinical Basis of Orthorexia Nervosa: Emerging Perspectives. Neuropsychiatric Disease and Treatment, 11, 385–394.
Autorka tekstu:
Aleksandra Bilejczyk – psycholog, psychoterapeutka
NZOZ Mental Path Warszawa